Okulistyka

W Akademii Krakowskiej schorzenia oczu były przez wieki wykładane przy okazji szeroko pojętej patologii i terapii lekarskiej, stawały się przedmiotem opisów w zielnikach, a gałka oczna i mechanika procesu widzenia bywała nie raz podejmowana przez lekarzy podczas dysput. Okulistyka nie stanowiła jednak wyodrębnionego zagadnienia czy to poszukiwań badawczych, czy to akademickiego wykładu. W końcowych dziesięcioleciach XVIII wieku, gdy chirurgia powracała na łono medycyny uniwersyteckiej, Rafał Józef Czerwiakowski prowadził wyodrębnioną juz okulistykę w ramach swoich zajęć. Podobnie czynił Jędrzej Badurski, profesor chorób wewnętrznych, a po nim profesor anatomii i fizjologii  Alojz Vetter.
Rozpoznanie zpaleń ocznych - profesor chirurgii UJ Ludwik BierkowskiW pierwszych dwóch dziesięcioleciach schorzenia oczu i zaburzenia wzroku pojawiają się u szeregu wykładowców przy okazji prowadzenia różnych przedmiotów. Brakuje w tym wszystkim systematyczności, bywają lata kiedy problematyka okulistyczna praktycznie nie znajduje odzwierciedlenia w programie studiów. Istotny krok poczyniony w kierunku usamodzielnienia się tego przedmiotu poczynił profesor chirurgii UJ Ludwik Bierkowski. Jest on autorem zwięzłego opracowania Rozpoznanie zapaleń ocznych (1847), który można uznać z jedną z najwcześniejszych prac z zakresu diagnostyki klinicznej w oplu okulistyki. Z tego co możemy ustalić, Bierkowski nosił się z zamiarem napisania osobnego podręcznika z zakresu okulistyki i jak można sądzić na podstawie zachowanego rękopisu oraz szeregu notatek planowana rozprawa był dalece zaawansowaną. Wiemy, że Bierkowski w programie swoich wykładów wyodrębniał ten, który był poświęcony wyłącznie chirurgii narządu wzroku. W prowadzonej przez siebie klinice przy ulicy Kopernika 7 nakazał wydzielić cztery łóżka „oczne”, czyli przeznaczone dla pacjentów okulistycznych. Tymczasem u schyłku pierwszej połowy XIX wieku dla wszystkich staje się coraz bardziej oczywistą konieczność utworzenia osobnej katedry i kliniki okulistyki. Postęp w medycynie był już na tyle duży, że patologia narządu wzroku nie mieściła się w ramach starego układu nauk lekarskich. Dlatego też Rada Wydziału Lekarskiego zwróciła się w tej sprawie ze stosowną prośbą do Wiednia, prezentując także osobę Wiktora Feliksa Szokalskiego (1811-1891), jako swego kandydata do tytułu profesora okulistyki UJ. Austriacy uznali konieczność utworzenia nowej katedry i kliniki za uzasadnioną. Nie wyrazili natomiast zgody na nadanie profesury Szokalskiemu. Powody negatywnej decyzji zaborcy leżały wyłącznie po stronie politycznej. Kraków tracił tym samym jednego z najzdolniejszych i wybitnie utalentowanych okulistów. Szokalski znalazł dla siebie przystań w Warszawie i tam stworzył słynny nie tylko na ziemiach polskich, ale również za granicą, Instytut Oftalmiczny. Nie bez przyczyny nazywa się Szokalskiego ojcem okulistyki polskiej.

Niemniej jednak katedra i klinika okulistyki UJ powstały, a pierwszym profesorem w roku 1851 został mianowany Antoni Sławikowski (1796-1870). Przez blisko dwadzieścia lat, aż do swojej śmierci, Sławikowski będzie stał na czele krakowskiej okulistyki. Wywodził się z wiedeńskiej szkoły jednego z pionierów nowoczesnej oftalmologii Johanna Georga Beera (1763-1821). O tym, że Sławikowski był człowiekiem utalentowanym zaświadcza fakt, że roku w 1821, a zatem gdy liczył sobie ledwie 25 lat powierzono mu samodzielne wykłady z zakresu okulistyki w lwowskim Instytucie Medyko-Chirurgicznym. Warunki w jakich przyszło działać klinice okulistycznej były od samego początku ciężkie. Jej pierwszą stałą lokalizacją były pomieszczenia Instytutu  Klinicznego, później zaś oddział liczący 10 łóżek znalazł się w suterynach kliniki ginekologiczno-położniczej przy ul. Kopernika 7. Dorobek naukowy Sławikowskiego nie był imponujący i składał się ledwie z kilkunastu prac, z czego znaczącą część stanowiły obserwacje i doniesienia kliniczne. Pozostawił też po sobie krótki, acz treściwy opis funkcjonowania kliniki okulistycznej UJ w pierwszych latach jej istnienia.

Lucjan Rydel Następcą Sławikowskiego został Lucjan Rydel (1838-1895) wywodzący się ze znakomitej szkoły Carla Ferdinanda Ritter von Arlta (1812-1887), autora trzytomowego podręcznika o schorzeniach oczu Die Krankheiten des Auges (1851-1856), który przez całe dziesięciolecia uznawano za podstawowy w okulistyce. Rydel habilitował się w 1866, a w cztery lata później uzyskał profesurę. Przez kolejne ćwierć wieku, aż do swojej śmierci, prowadził wykłady i kierował pracami w klinice, która zdążyła się rozrosnąć do 24 łóżek. Rydel w miarę skromnych możliwości lokalowych, administracyjnych i finansowych starał sie powierzoną sobie klinikę i katedrę jak najlepiej wyposażyć. Zdołał też zgromadzić wokół siebie liczny zespół lekarzy. Wśród lekarzy zespołu znaleźli się Emanuel Machek, późniejszy profesor okulistyki na Uniwersytecie Lwowskim, Józef Kilarski, później prymariusz szpitala Powszechnego we Lwowie, Karol Roman Nałęcz-Brudzewski (1868-1935), habilitowany w 1917 roku, później był prymariuszem szpitala św. Łazarza w Krakowie i przedwcześnie zmarły doskonały okulista Franciszek Sroczyński. Sam Rydel był autorem kilkudziesięciu prac klinicznych i badawczych. Szczególnie dużo uwagi poświęcał w nich diagnostyce i leczeniu zaćmy oraz postępowaniu klinicznemu w schorzeniach zwyrodnieniowych rogówki. Interesował się także szeroko pojętą profilaktyką. Stąd jego badania nad przyczynami i możliwościami ograniczenia zjawiska krótkowidztwa u dzieci w wieku szkolnym. Był człowiekiem szerokich horyzontów, chętnie udzielającym się towarzysko. W Krakowie był postacią znaną, mającą licznych znajomych i przyjaciół w kręgach artystycznych. Nie dziwią zatem zainteresowania i wcześnie rozbudzone talenty u jego syna, poety, dramatopisarza i krytyka, tak dobrze sportretowanego w Weselu  Stanisława Wyspiańskiego – Lucjana Antoniego Rydla.

Wiktor Bolesław WicherkiewiczNastępcą Lucjana Rydla został Wiktor Bolesław Wicherkiewicz (1847-1915), wychowanek uniwersytetów w Berlinie, Wrocławiu i Wiesbaden, kształcił się u takich sław jak Richard Förster i Aleksander Pagenstecher. Edukacji dopełniał w ośrodkach francuskich i angielskich. Własną praktykę rozpoczął w Poznaniu, gdzie też stworzył własny zakład okulistyczny. Na krakowską katedrę i klinikę został powołany w 1895 roku. Stał na ich czele do roku 1915, a więc do chwili swojej śmierci. Dorobek naukowy Wichierkiewicza jest imponujący i liczy sobie blisko 200 prac pisanych po polsku, francusku i niemiecku. Do wybuchu pierwszej wojny światowej jest bardzo czynny na arenie międzynarodowej uczestnicząc w szeregu zjazdach i kongresach poza granicami ziem polskich. Starał się również zintegrować polskie środowisko oftalmologów. Stąd pomysł redagowania i edycji miesięcznika Postęp Okulistyczny, który za własne pieniądze wydawał w latach 1899-1914. Poziom merytoryczny periodyku był od samego początku wysoki, w niczym nie ustępując, a bywało i przewyższając ówczesną światową literaturę okulistyczną.
prof. Wicherkiewicz z zespołemZe szkoły Wicherkiewicza wyszło wielu znanych okulistów. Wśród nich można wymienić Adama Bednarskiego, późniejszego profesora okulistyki we Lwowie, Wincentego Witalińskiego prymariusza oddziału okulistycznego w szpitalu św. Łazarza, Edmunda Rosenhaucha, ordynatora oddziału okulistycznego szpitala wojskowego w Krakowie, Tadeusza Kleczkowskiego. Jego asystentem był też Karol Roman Brudzewski herbu Nałęcz (1868-1935), jeden z najlepszych specjalistów w zakresie optyki okulistycznej.
Następcą Wicherkiewicza został kolejny jego wychowanek Kazimierz Wincenty Majewski (1878-1959), który habilitował się pod jego opieką w 1902 roku. W roku 1915 w zastępstwie zmarłego profesora prowadził katedrę i klinikę, a po uzyskaniu profesury w 1917 kierował nimi do roku 1947, wliczając w to również czas niemieckiej okupacji. Był wybitnym diagnostą, a niektóre jego prace jak chociażby te dotyczące lokalizacji otworów w siatkówce za pomocą diafanoskopu i wziernika były szeroko komentowane w światowej literaturze przedmiotu. Jest on również autorem oryginalnej metody nystagmografii klinicznej. Prof. Majewski znany był ze swego zamiłowania do muzyki. Należał do grona wytrawnych melomanów. Wybrano go prezesem Krakowskiego Towarzystwa Muzycznego. Był to dowód uznania dla pomysłodawcy i faktycznego twórcy pierwszej orkiestry symfonicznej w Krakowie!

prof. Marian WilczekPowojenną historię krakowskiej okulistyki otwiera prof. Marian Wilczek (1903-1967), wychowanek Uniwersytetu Jagiellońskiego. Habilitowany jeszcze przed wojną, profesurę tytularną uzyskał niemal zaraz po jej zakończeniu, w 1946 roku. W dwa lata później miał już profesurę nadzwyczajną, której uzwyczajnienie nastąpiło w 1957 roku. Profesor Wilczek kierownictwo kliniki objął w 1948 roku, od dłuższego już czasu faktycznie nią zarządzając w zastępstwie ciężko chorego profesora Majewskiego.
Postać profesora Wilczka jest przez wielu kojarzona z rozbudową i unowocześnieniem słynnego Zakładu dla Dzieci Chorych na jaglicę w Witkowicach koło Krakowa. W latach 1945-9 Wilczek pełnił w nim funkcję kuratora, a później, aż do swojej śmierci, konsultanta. Zdając sobie sprawę z tego, że problem jaglicy u dzieci, niegdyś tak poważny i powszechny, w latach 50. XX został właściwie zażegnany. Przypadki jaglicy były coraz rzadsze, z czasem schorzenie w ogóle zaniknęło. Stąd ogromna determinacja profesora Wilczka by w oparciu o stary zakład stworzyć nowoczesny szpital okulistyczny. Nowopowstała placówka szybko zyskała sobie renomę, a jej oddział leczenia zeza i niedowidzenia był czymś wyjątkowym w europejskiej skali.
Marian Wilczek miał szerokie i zróżnicowane zainteresowania badawcze. Jego prace dotyczyły schorzeń siatkówki i zmian zachodzących w tarczy nerwu wzrokowego. Dużo uwagi, szczególnie w okresie przedwojennym i pierwszych latach powojennych poświęcił jaglicy i jaskrze. Zajmował się też chirurgią okulistyczną opracowując nowe metody operacji zaćmy, zeza, plastyki spojówek i powiek. Znany też był z oryginalnych rozwiązań technicznych, jak chociażby opracowania konstrukcji specjalnej lampy pomocnej w badaniu poczucia barw u kierowców.
Profesor Wiczek był członkiem wielu towarzystw lekarskich i okulistycznych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Dwukrotnie piastował godność prorektora AM w Krakowie.
Pozostawił po sobie liczne grono wychowanków, wśród których znalazły się następczynie profesora Wilczka na katedrze okulistyki: prof. Helena Żygulska-Mach, która kierowała katedrą i kliniką do 1996 roku, kiedy to po jej przejściu na emeryturę stanowisko to powierzono prof. Marii Starzyckiej.

Profesor Helena Żygulska-Mach, z urodzenia lwowianka, maturę zdawała w ramach programu tajnego nauczania w 1943 roku. Wówczas też, nadal w warunkach pełnej konspiracji, zdecydowała się rozpocząć studia lekarskie. Ukończyła je już po wojnie na Wydziale Lekarskim AM w roku 1950. W latach 50. związała się z kliniką okulistyczną prof. Wilczka, początkowo jako woluntariuszka, później już jako asystenta. Jej zainteresowania badawcze koncentrowały się wówczas wokół problemów diagnostyki i terapii zaćmy. Do habilitacji doszło w 1963 roku. W cztery lata później po nagłej śmierci prof. Wilczka powierzono, wówczas jeszcze docent Żygulskiej-Mach obowiązki kierownika kliniki okulistycznej. Profesura nadzwyczajna przyszła w roku 1973, uzwyczajnienie nastąpiło w roku 1983.
Profesor Żygulska-Mach jest autorką i współautorką szeregu prac w piśmiennictwie polskim oraz  zagranicznym. Można w nich dostrzec dwa główne kierunki  zainteresowań. Pierwszy wiązał by się z biochemicznymi procesami zachodzącymi w obrębie soczewki i ciała szklistego. Biochemiczne podejście do kwestii związanych z funkcją i dysfunkcją soczewki ludzkiej jest już wyraźnie zaakcentowane w rozprawie habilitacyjnej.  W kolejnych latach pojawiały się prace dotyczące zaburzeń w przemianie białkowej, enzymatycznej oraz w procesach utleniania i redukcji, które można zaobserwować w różnych postaciach klinicznych zaćm. Stanowią one istotny wkład do zrozumienia i opisu mechanizmu zaćmionej soczewki. Prace zyskały sobie międzynarodowe uznanie i nadal są cytowane w opracowaniach podręcznikowych na świecie.
Drugi nurt badań wiązał się z terapią nowotworów narządu wzroku. Współuczestniczyła w interdyscyplinarnych badaniach nad przerzutowością nowotworów złośliwych do gałki ocznej. Zajmowała się również zagadnieniem leczenia chirurgicznego zmian nowotworowych występujących na powiekach. Z początkiem lat 90. podjęła starania o wprowadzenie radioterapii protonowej.
Profesor Machowa jest współautorką licznych podręczników okulistycznych. Jest również autorką opracowań historycznych.

 

Dr hab. Ryszard Gryglewski

 


Opracowano na podstawie:

W. H. Melanowski: Dzieje okulistyki. Warszawa 1972.
M. Wilczek: Zarys historii katedry i kliniki okulistycznej w Krakowie [w:] Sześćsetlecie medycyny krakowskiej.. Kraków 1963. T. II, s. 435-444.
H. Żygulska: Marian Stanisław Wilczek [w:] Złota księga Wydziału Lekarskiego. Kraków 2000. PSB XXXIII 1991-2, s. 413-4.