Anatomia patologiczna, jako odrębna dyscyplina medycyny pojawia się stosunkowo późno. Ostatecznie nastąpiło to w połowie wieku XIX, w czym decydujące znaczenie odegrała szkoła stworzona i przez wiele lat kierowana przez Karla von Rokitansky’ego (1804-1878). Przeszła ona do historii jako tzw. Młodsza Szkoła Wiedeńska lub Druga Szkoła Wiedeńska. Dzięki decyzji Rady Wydziału Lekarskiego UJ już w 1850 roku rozpoczęła działalność Katedra i Zakład Anatomii Patologicznej, chociaż z dużymi kłopotami, gdy chodzi o zamianowanie jej profesora. Ostatecznie pierwszym profesorem mianowano Józefa Dietla, jednego z twórców wiedeńskiej szkoły Rokitansky’ego. Dietl, mający na względzie katedrę i klinikę interny traktował swoje szefostwo nad anatomią patologiczną jako chwilową konieczność. Już w roku 1852 oddano ją w ręce Austriaka Wentzela Treitza (1819-1872), wychowanka praskiej uczelni. Treitz wykładał po niemiecku, rzetelnie acz bez polotu. Zresztą prowadził katedrę tylko przez trzy lata. Otrzymawszy profesurę anatomii patologicznej w Pradze opuścił Kraków w 1855 roku. Na jego miejsce przyszedł asystent Rokitansky’ego Richard Heschl (1824-1881), który później został profesorem anatomii patologicznej w Wiedniu. Heshl nie przejawiał szczególnego zainteresowania losami krakowskiej katedry, którą właściwie porzucił, opuszczając Kraków bez formalnej prośby o urlop. Jego następcą w roku 1861 wybrano wielkiego uczonego, świetnego organizatora i dobrego dydaktyka Ludwika Karola Teichmanna (1823-1895). I wszystko byłoby dobrze, gdyby nie to, że Teichmann był rasowym anatomem prawidłowym. Zarówno nowy profesor, jak i Rada Wydziału, doskonale rozumiały, że jest to sytuacja przejściowa. Teichmann czekał bowiem na możliwość objęcia Katedry i Zakładu Anatomii Opisowej UJ, co też nastąpiło w 1868 roku.

Wówczas losy katedry spoczęły w rękach kolejnego „wiedeńczyka” Alfreda Biesiadeckiego (1839-1889). Nie ulegało najmniejszej wątpliwości, że Kraków doczekał się wreszcie wybitnego anatomopatologa. Sam Karl von Rokitansky uważał go za najzdolniejszego ze swoich uczniów. Biesiadecki mimo, że był profesorem w Krakowie ledwie parę lat, wywarł ogromny wpływ na cały wydział lekarski. To właśnie dzięki niemu wzorzec szkoły wiedeńskiej został w Krakowie utrwalony, dając istotny początek nowoczesnemu, bo naukowemu podejściu do zagadnień klinicznych. Histologiczne badanie zmian łojotokowych skóry, które po raz pierwszy stosował Biesiadecki było wówczas na wskroś nowatorskie, czyniąc zeń pioniera dermatologii europejskiej. Najzdolniejszym pośród jego uczniów, był Tadeusz Browicz.

Tadeusz Browicz (1847-1928) studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego rozpoczął jeszcze w roku 1867. Zapamiętano go jako zamkniętego w sobie i upartego młodzieńca. Studia ukończył w 1873 roku, uzyskując jednocześnie stopień doktora wszechnauk lekarskich. Bez większych kłopotów otrzymał asystenturę Zakładu Patalogiczno-Anatomicznego UJ, którego ówczesnym kierownikiem był prof. Alfred Biesiadecki. Już w 1875 Browicz przedstawił Wydziałowi Lekarskiemu UJ rozprawę pt. O zmianach pozimnicznych wątroby, śledziony i szpiku kostnego jako swoją rozprawę habilitacyjną. Praca została oceniona wyjątkowo wysoko, czego dodatkowym potwierdzeniem była nagroda pieniężna wysokości 300 złotych reńskich fundacji Józefa Jakubowskiego. Nie ulegało wątpliwości, że w Krakowie pojawił się młody i zdolny uczony.

Tymczasem wiosną roku 1876 Alfred Biesiadecki, otrzymawszy urząd Namiestnika i Referenta Spraw Sanitarnych w Galicji, zrezygnował z kierowania zakładem i opuścił Kraków. W tej sytuacji, w lipcu 1876 roku, Browicz został mianowany zastępcą profesora anatomii patologicznej UJ. Prócz spraw bieżących, na barki niespełna trzydziestoletniego Browicza, spadł obowiązek podjęcia starań o nowe pomieszczenia dla zakładu. Starania te zostały po latach uwieńczone sukcesem. W kwietniu 1880 Browicz uzyskał profesurę nadzwyczajną, w dwa lata później profesurę uzwyczajniono. Doceniając kunszt naukowy i sprawność organizacyjną Browicza Rada Wydziału Lekarskiego wybrała go swoim dziekanem po raz pierwszy na rok akademicki 1886/87 i ponownie w roku 1893. W rok później Browicz został obdarzony godnością rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym samym roku Akademia Umiejętności wybrała go swoim członkiem korespondentem. Członkostwo czynne AU i PAU nadeszło w roku 1903. Browicz był również doktorem honoris causa uniwersytetu warszawskiego. W roku 1919 przeszedł w stan spoczynku.

Browicz należał z pewnością do najwybitniejszych uczonych polskich przełomu XIX i XX wieku. Już w 1874 roku, a więc ledwie w rok od ukończenia studiów, w rozprawie zatytułowanej Pasorzyty (sic!) roślinne w durze jelitowym, którą opublikował w ramach „Rozpraw Akademii Umiejętności”, jako pierwszy na świecie opisał bakterie duru brzusznego. Praca szwajcarskiego badacza Karola Josepha Ebertha (1835-1926), którego często wymienia się jako odkrywcę pałeczek tyfusu, ukazała się dopiero w 1880. Nie ulega zatem wątpliwości, że pierwszeństwo odkrycia należy się polskiemu badaczowi.

Termin komórki gwiaździste – Sternzelle został wprowadzony do nauki przez Kupffera. Niemiecki badacz, starał się określić zarówno ich naturę, jak i funkcje, popełniając na tej drodze szereg błędów, co wynikało w główniej mierze z technicznych ograniczeń ówczesnych mikroskopów. Także Browicz nie był wolny od błędów w warstwie samego opisu mikroskopowego. Obaj uczeni niezależnie od siebie wskazywali na fagocytarny charakter nowoodkrytych komórek, przy czym Browicz podkreślał, że ich struktura jawi się jako niezależna od ściany naczyniowej. Co więcej wszystko wskazuje na to, że w istocie komórkami gwiaździstymi określali, dzisiaj wiemy mylnie, dwa rodzaje komórek – makrofagi oraz komórki Ito. Jednak bez względu na niedoskonałość ówczesnego obrazowania i wynikające stąd błędy, nazwiska zarówno Kupffera, jak i Browicza stoją u źródeł światowych badań nad strukturą układu siateczkowo-śródbłonkowego (RES).

W pracy z roku 1900 zatytułowanej Patogeneza żółtaczki Browicz zajął się zaobserwowanym przez siebie zjawiskiem nadczynności prawidłowej komórki wątrobowej, co miało skutkować zwiększą chłonnością hemoglobiny i w konsekwencji prowadzić do zwiększonego wydzielania żółci. W tym samym roku w odrębnym tekście Drogi odżywcze w komórce wątrobowej Browicz zaproponował teorię wyjaśniającą budowę początkowych odcinków dróg żółciowych. Na podstawie wnikliwych obserwacji uczony stawiał hipotezę, że kanaliki wydzielnicze żółciowe mają swój początek w samym jądrze komórki wątrobowej, biegnąc i łącząc się dalej w śródkomórkowe kanaliki wewnątrzcytoplazmatyczne. Te kanaliki w dalszym swoim biegu przechodzą w bezwyściółkowe przewody międzykomórkowe, które następnie przekształcają się w przewody międzyzrazikowe z wyściółką nabłonkową.

Surowy, momentami aż do przesady, był wzorcem pracowitości i rzetelności badawczej. Wymagał równie wiele, bywał czasem zbyt wiele, tak od siebie, jak i innych. Dla studentów egzamin u Browicza należał do najcięższych przeżyć podczas studiów.

Uczniów miał liczne grono. Niemniej jego dominująca osobowość była dla wielu przeszkodą w samodzielnej pracy. Nieliczni tylko potrafili to przezwyciężyć, chociaż chyba nigdy do końca. Jednym z nich był Leon Konrad Gliński.

Leon Konrad Gliński (1870-1918) studia medyczne rozpoczął w Warszawie, a kontynuował na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1899 roku był asystentem u Tadeusza Browicza. Habilitacja miała miejsce w 1904 roku. Zaraz potem, w roku 1905, udał się na studia uzupełniające do Paryża. Po powrocie nadal pracował pod okiem swojego szefa Tadeusza Browicza. Prowadził liczne demonstracje anatomo-patologiczne na zwłokach oaz organizował kursy praktyczne z histologii patologicznej. W 1909 roku otrzymał profesurę tytularną.

Mimo znaczącego dorobku naukowego, w którym nie brakowało prac wybitnych, nawet wówczas nie zwolniono Glińskiego z obowiązku pełnienia funkcji asystenckich. Osoba Browicza nadal dominowała nad wszystkim. W roku 1913 Gliński został profesorem nadzwyczajnym, której uzwyczajnienie przyszło na rok przed śmiercią. Wybuch wojny wiązał się z szeregiem zmian i utrudnień, zwłaszcza że Kraków był ogłoszony twierdzą. W 1915 powołanego w szeregi armii Ciechanowskiego mianowano prosektorem w szpitalu wojskowym. Chcąc jak najlepiej wykorzystać czas przymusowej rozłąki z pracą naukową, zbierał, klasyfikował i wstępnie opracowywał materiały patologiczne, które planował w przyszłości wykorzystać w swoich pracach. Był to zbiór na tyle pokaźny, że zaistniała konieczność utworzenia odrębnego muzeum anatomopatologicznego. Wówczas też otworzyła się szansa objęcia katedry i zakładu anatomii patologicznej na Uniwersytecie Warszawskim, co Gliński przyjął z największą radością. Niestety w 1918 roku zaraził się grypą hiszpanką i zmarł.

Gdy chcemy ocenić dorobek naukowy Glińskiego wydaje się słusznym wymienić na pierwszym miejscu obszerną i bez wątpienia przełomową pracę W sprawie marskości żółciowej wątroby, która jednak przeleżała wiele lat w rękopisie. Nie mniej wysokiej próby pozostają prace Glińskiego dotyczące zmian patologicznych w przednim płacie przysadki mózgowej, które pozostają w ścisłym związku, co polski uczony wykazał, z wtórną niedomogą kory nadnerczy, gruczołu tarczowego oraz gonad. Chorobie towarzyszy skrajne wychudzenie chorego. Całość obserwowanych cech patologicznych zyskała miano zespołu chorobowego Simmondsa. Morris Simmonds (1855-1925), niemiecki anatomopatolog w roku 1914 opisał charakterystyczne objawy kliniczne i powiązał je ze sobą w spójną całość. Dokładnie rok później od krakowskiego anatomopatologa, który swoje paroletnie obserwacje zebrał i podsumował w odrębnej rozprawie drukowanej na łamach „Nowin Lekarskich”. Panhypopituitarismus, czyli to co określa się w literaturze anglojęzycznej jako Simmonds disease, powinno się w zgodzie z prawdą nazywać zespołem Glińskiego-Simmondsa, tak jak to uczyniła po raz pierwszy profesor Janina Kowalczykowa. Z taką właśnie nazwą można się spotkać w polskim piśmiennictwie medycznym i coraz częściej w piśmiennictwie światowym. W pamięci winniśmy zachować także podanie w 1904 roku opisu wysp nabłonka gruczołowego w śluzówce przełyku, nazywanych stąd niekiedy wyspami Schaffera-Glińskiego.

Gliński został zapamiętany nie tylko jako wybitny uczony i sumienny badacz, lecz również jako człowiek pełen życzliwości i gotowości poświęcenia dla innych. Mimo, iż sam do zamożnych nie należał, wspierał regularnie Bratnią Pomoc Medyków. Wdzięczni studenci stworzyli fundusz jego imienia. Gliński przez parę lat z wielkim oddaniem pełnił funkcję bibliotekarza w Towarzystwie Lekarskim Krakowskim, którego był przez rok wiceprzewodniczącym. Często też brał udział w jego posiedzeniach, prezentując na posiedzeniach co bardziej interesujące przypadki anatomopatologiczne. Chętnie uczestniczył w różnych towarzystwach oświatowych i dobroczynnych. Był dobrym wykładowcą, lubianym przez młodzież.

Drugim wybitnie uzdolnionym uczniem Browicza, był Stanisław Ciechanowski (1869-1945), który po przejściu profesora na emeryturę przejął stery krakowskiej anatomii patologicznej. Studia lekarskie ukończył w roku 1894, by już w cztery lata później habilitować się z zakresu anatomii patologicznej. W roku 1900 uzyskał profesurę nadzwyczajną. W roku 1919 Ciechanowski przejął po Browiczu katedrę i zakład, którymi kierował aż do 1939 roku. Aresztowany przez Niemców, wraz z innymi profesorami UJ, został wywieziony do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Zwolniony w 1940 roku, powrócił ciężko schorowany do Krakowa. Zdrowia już nigdy nie odzyskał. Zmarł w parę miesięcy po zakończeniu II wojny światowej.

Z nazwiskiem Ciechanowskiego należy wiązać przede wszystkim pierwszy opis etiopatogenezy przerostu gruczołu krokowego. Krakowski uczony ustalił, że przerost jest bezpośrednio spowodowany przewlekłym stanem zapalnym w miąższu lub podścielisku. Wyniki swoich badań i ustaleń zawarł w pracy z roku 1896.

Ciechanowski należał również do pionierów w badaniu mechanizmów i klasyfikacji chorób nowotworowych. Jako pierwszy w Polsce w warunkach laboratoryjnych indukował smołą pogazową zmiany nowotworowe na skórze królików doświadczalnych, uwzględniając przy tym czynniki mechaniczne i tło hormonalne. Przeprowadził pierwsze w Europie na taką skalę badania statystyczne nad występowaniem schorzeń nowotworowych. W oparciu o blisko 80 000 przypadków sekcyjnych sporządził wielokierunkową i wielopoziomową analizę przyczyn i warunków powstawania nowotworów, proponując ich oryginalną klasyfikację w oparciu o ustalone przez siebie trzy podstawowe grupy.

Z nazwiskiem Ciechanowskiego wiążemy wieloletni trud uporządkowania i skodyfikowania poprawnego nazewnictwa medycznego oraz terminologii lekarskiej. Był jednym z inicjatorów i współautorów nowoczesnego słownika lekarskiego, który zawierał ok. 36 000 haseł obcojęzycznych i ok. 12 tysięcy haseł polskojęzycznych. W 2001 roku u wejścia do sali wykładowej przy Grzegórzeckiej 16 wmurowano pamiątkową tablicę ku jego czci.

W lutym 1945 roku, wobec złego stanu zdrowia Ciechanowskiego, kierownictwo katedry i zakładu spoczęło w rękach docent Janiny Kowalczykowej.

Janina Kowalczykowa (1907-1970) studia na Wydziale Lekarskim UJ ukończyła w roku 1930 i uzyskawszy dyplom lekarza rozpoczęła pracę w Zakładzie Anatomii Patologicznej. Została asystentem profesora Ciechanowskiego, szybko uzyskując doktorat i jeszcze przed wybuchem wojny wraz z habilitacją i docenturą stanowisko zastępcy kierownika katedry. Po zakończeniu wojny na jej barkach spoczęła odbudowa zakładu anatomii patologicznej UJ. Należy bowiem pamiętać, że w czasie okupacji katedra i zakład działały jako prosektura szpitala Św. Łazarza (Vereinigte Staatliche Krankenanstalten). Oficjalnie wszelka dydaktyka i działalność naukowa ustały. Faktycznie zatrudnieni na etatach szpitalnych studenci kontynuowali studia na tajnych kompletach. Docent Kowalczykowa aktywnie włączyła się w prace zakonspirowanego uniwersytetu. Przez pierwsze lata udawało się jej ukryć swoją działalność przed okupantem. Niestety w styczniu 1943 została aresztowana, a następnie osadzona w Oświęcimiu.

Tymczasem Niemcy włączyli dawną Katedrę Anatomii Patologicznej UJ w skład Institut für gerichtliche Medizin, kierowanego przez medyka sądowego z Wrocławia Wilhelma Becka. W sierpniu 1943 roku Janina Kowalczykowa została zwolniona z Oświęcimia, ponieważ Niemcy gwałtownie potrzebowali wysokiej klasy specjalistów. Warunkiem zwolnienia była zgoda na wykonywanie badań histologicznych dla Instytutu Higieny. Kiedy wiosną 1943 roku wyszła na jaw radziecka zbrodnia w Katyniu, Niemcy starali się nadać jej jak najszerszy rozgłos. Za zgodą władz Państwa Podziemnego krakowscy anatomopatolodzy: dr Marian Wodziński oraz technicy sekcyjni: Władysław Buczak, Franciszek Król i Ferdynand Płonka weszli w skład komisji powołanej przez Polski Czerwony Krzyż. Dzięki ich wytrwałości i odwadze zdołano zebrać i zabezpieczyć liczne materiały świadczące o radzieckiej zbrodni. Co więcej udało się je również ukryć przed grupami poszukiwawczymi NKWD.

Jak już wspomniano powyżej z początkiem roku 1945 kierownictwo katedry i zakładu spoczęły w rękach Janiny Kowalczykowej, która w 1948 roku została profesorem nadzwyczajnym anatomii patologicznej. W dwa lata później nastąpiło uzwyczajnienie jej profesury.

Wśród głównych przedmiotów zainteresowań prof. Kowalczykowej znajdowały się problemy gruźlicy narządów wewnętrznych i szeroko pojmowana onkologia. Zespołowe badania doświadczalne nad gruźlicą koncentrowały się wokół problemu charakterystyki zmian patologicznych w zależności zakażenia konkretnym rodzajem prątka gruźliczego oraz stosowanego leczenia, w tym nowego wówczas leczenia antybiotykowego. Należy podkreślić, że badania krakowskiego zespołu miały praktyczne i doraźne znaczenie opanowaniu epidemii zachorowań na gruźlicę w wyniszczonym wojną kraju.

Równie ważne, jak i w wielu miejscach nowatorskie, były badania prowadzone nad genezą i wzrostem nowotworów, ich zależności od podłoża wirusowego i charakterystyki występowania w ludzkiej populacji. Janina Kowalczykowa pełniła funkcje dziekana i prorektora Akademii Medycznej. Była jednym z inicjatorów powstania czasopisma „Patologia Polska” (dzisiejsze „Polish Journal of Pathology”) i tegoż pisma redaktorem naczelnym w latach 1949-1970.

Po śmierci prof. Kowalczykowej władze Akademii Medycznej postanowiły utworzyć Instytut Patologii, w obrębie którego znalazła się Katedra Patofizjologii oraz Katedra Patomorfologii. Kierownikiem Instytutu oraz Katedry Patomorfologii została prof. Anna Urban (ur.1920). Anna Urban studia medyczne odbyła na Wydziale Lekarskim UJ. W 1961 habilitowała się z zakresu anatomii patologicznej. Była kierownikiem Zakładu Patologii w Instytucie Onkologii w Krakowie. Stała również na czele Katedry Anatomii w krakowskiej Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego. W 1970 uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego. W rok później została mianowana na kierownika Katedry i Zakładu Anatomopatologii AM w Krakowie. W 1973 powołano do życia Instytut Patologii, w ramach którego znalazł się Zakład Patomorfologii AM. Profesor Urban została mianowana dyrektorem instytutu i kierownikiem zakładu. Po przejściu prof. Urban na emeryturę Instytutu Patologii został rozwiązany, a w jego miejsce powołano w roku 1993 Katedrę Patomorfologii. Kierownikiem Katedry został uczeń prof. Kowalczykowej, prof. Jerzy Stachura (1937-2008). Habilitację uzyskał w roku 1970. Był twórcą Pracowni Histochemii i Ultrastruktury przekształconej w 1971 roku w Zakład Patologii Komórki. Profesor Stachura był wybitnym specjalistą w zakresie badań immunohistochemicznych i immunoflurescencyjnych, autorem licznych artykułów badawczych i podręczników. Prof. Stachura pełnił funkcję dziekana Wydziału Lekarskiego CM UJ. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk.

Dr hab. Ryszard Gryglewski